قدس آنلاین :بارگاه مطهر امام رضا(ع) از سالهای نخست قرن سوم هجری (سال ۲۰۳ق) که آن حضرت در آنجا به خاک سپرده شدند همواره مورد توجه مسلمانان بوده است. بسیاری از حکمرانان، توانگران و دوستداران امام رضا(ع) گرانبهاترین اموال خود، شامل منقول و غیرمنقول را وقف بارگاه ایشان کردند تا اسباب عمران و آبادانی روضه رضویه و رفاه و آسایش زائران و مسافران را فراهم کنند. آنها به این وسیله، هم عشق و ارادت خویش را به ساحت مقدس امام رضا(ع) بیان میکردند و هم به درگاه خداوند تقرب میجستند. در این میان، اهمیت مفروش کردن حرم مطهر سبب شد تأمین مفروشات حرم و اماکن وابسته نیز توجه واقفان را برانگیزد. بنا به شواهد موجود، بخش قابل توجهی از مفروشات موردنیاز حرم مطهر طی قرنها به واسطه وقف تأمین شده است.
بهترین قالیشویی : قالیشویی حکیمیه
تاکنون پژوهشگران بسیاری به شناسایی و معرفی موقوفات حرم مطهر امام رضا(ع) از جنبههای گوناگون پرداختهاند اما در هیچ پژوهشی به وقف فرش بر حرم مطهر به طور خاص پرداخته نشده است. منا سلطانی، عضو هیئت علمی دانشگاه هنر تهران و سیدحسن احمدی، کارشناس ارشد فرش در مقالهای که در شماره ۱۳۸فصلنامه «مشکوة» وابسته به بنیاد پژوهشهای اسلامی منتشر شده به جایگاه وقف در تأمین مفروشات حرم مطهر از دوره صفویه تا اواخر دوره قاجار پرداختهاند. گزیدهای از این مقاله با عنوان «وقف فرش به حرم امام رضا(ع)، پیشینه و شیوهها (از صفویه تا اواخر قاجار)» را در ادامه میخوانید.
نقش فرش در فضای معماری حرم مطهر
فرش همواره نقش مهمی در فضای معماری حرم مطهر امام رضا(ع) ایفا کرده و از مهمترین اقلام کاربردی برای تأمین آسایش زائران و ایجاد شرایط مناسب برای انجام فرائض دینی بوده است، بهطوری که از آن برای مفروش کردن حرم و بیوتات متبرکه، پرده محافظ بر مبادی ورودی، سجاده، مسند و جز آن استفاده میشده و تا امروز هـم کاربری خود را حفظ کرده است.
قدیمیترین فرشهای حرم مطهر که امروزه در موزه فرش آستان قدس رضوی نگهداری میشوند به دوره صفویه تعلق دارند. افزون بر این، نخستین سندی که به استفاده از فرش در حرم اشاره کرده به سال ۱۰۲۱ ق (دوره صفویه) با عنوان «صورت ابعاد قالیهای مورد نیاز جهت مفروش نمودن برخی اماکن حرم مطهر در ماه شعبان» مربوط است. اما بررسی سفرنامهها و کتابهای تاریخی نشان میدهد پیشینه استفاده از فرش در حرم مطهر رضوی به پیش از دوره صفویه بازمیگردد. ابنبطوطه سال ۷۳۳ ق در کتاب خود درباره دیدارش از خراسان، ضمن توصیف حرم، به وجود فرشهایی اشاره میکند که برای مفروش کردن بقعه استفاده شدهاند. با وجود این، نحوه مالکیت این فرشها (وقفی اهدایی و یا خریداری) مشخص نیست.
قدیمیترین سند وقف فرش به نام خواجه علاءالدین خوافی
قدیمیترین سند تاریخی موجود که به وقف فرش اشاره میکند، وقفنامه خواجه علاءالدین خوافی متعلق به سال ۹۳۳ق است که در دوره سلطنت شاه تهماسب صفوی (۹۳۰-۹۴۸ ق) نگاشته شده است. براساس ایــن وقـفنامه، درآمد حاصل از مزرعه احمدآباد خواف وقف تعمیر رقبه یاد شده و بقیه، وقف حقالتولیه و بنا کردن رباطی در بلوک رخ از ولایت نیشابور برای اسکان مسافران شده است. در ادامه این وقفنامه اشاره شده منافع حاصل از این رباط را سه قسمت کرده، دو ثلث آن برای فرش و روشنایی و حفاظ حرم امام رضا(ع) و ثلث دیگرش برای مرمت عمارت یاد شده و خرج مسافرانی که عزیمت طواف روضه منوره را داشته باشند و فرش و روشنایی و یک نفر مستحفظ برای رباط صرف شود.
احیا و ترویج سنت وقف با رسمیت یافتن تشیع در صفویه
با توجه به نبود مستندات تاریخی پیش از دوره صفویه، بهصورت قطعی مشخص نیست وقف فرش بر حرم مطهر از چه زمانی مورد توجه واقفان قرار گرفته است. رسمیت یافتن مذهب تشیع در دوره صفویه و توجه شاهان صفوی به مقابر امامان و امامزادگان، سبب احیا و ترویج سنت زیارت در جامعه و افزایش بیش از پیش علاقه به امامان و امامزادگان شد که خود رشد موقوفات را به همراه داشت، بهطوری که بسیاری از موقوفات بزرگ و مهم آستان قدس از آثار این دوره است و کمابیش از این دوره وقف بر مصارف آستان قدس بــــــه قصـــــد فراهمسازی زمینههای زیارت و رفاه حال زائران و مسافران مشهد آغاز شد.
از دوره صفویه تا به امروز اسناد بسیاری نیز مبنی بر وقف انواع فرش بر حرم مطهر امام رضا(ع) موجود است. بخش عمده این اسناد، طومارها، رسیدها، لیستهای نذوراتی و روزنامچه نذورات را شامل میشود که به صورت ماهیانه یا سالیانه نگاشته میشدند. بهطور معمول در این اسناد، اطلاعات کمابیش دقیقی از نوع فرش، ابعاد، ویژگیهای کلی از طرح و رنگ آن، ملیت و جنسیت واقف، تاریخ وقف و حتی در مواردی مکان و شیوه استفاده از آن ذکر شده است. همچنین نمونههای بسیاری از فرشهای وقفی امروزه در موزه آستان قدس رضوی نگهداری میشوند که بیشتر آنها متعلق به دوره پهلوی هستند.
شیوههای وقف فرش بر حرم امام رضا(ع)
برپایه اسناد موجود، وقف فرش بر حرم مطهر از دوره صفویه تا اواخر دوره قاجار به دو روش انجام پذیرفته است؛ نخست وقف فرش به صورت مستقیم و دوم وقف رقبهای که درآمد آن برای تأمین مفروشات حرم مطهر صرف میشده است.
۱. وقف مستقیم فرش
در این شیوه فرشهای وقفی بهصورت مستقیم توسط واقفان و یا نماینده آنها تهیه و وقف میشدند. به طور معمول این گروه از مفروشات دارای کتیبه وقف بودند. قدیمیترین سندی که به وقف مستقیم فرش بر حرم مطهر امام رضا(ع) اشاره میکند، سندی با موضوع «روزنامچه نذورات متفرقه تحویلی به آستان قدس در یونیت ئیل» در سال ۱۱۱۳ق است. مطابق اطلاعات ارائه شده در این سند، نمد کرک الوانی توسط زائری قاینی به حرم مطهر وقف و در صفه خدام گسترده شده است. به علاوه، احتمال دارد قالی افشان شاه عباسی گلابتوندار نیز که به اواسط قرن ۱۰ق تعلق دارد توسط شاه عباس اول بر حرم مطهر وقف شده باشد. این قالی اکنون از نفایس موزه فرش آستان قدس رضوی است. در صورت پیدا شدن سندی مبنی بر وقفی بودن قالی فوق، قدمت مستند وقف مستقیم فرش بر حرم مطهر را تا اواسط قرن ۱۰ق به عقب میبرد.
در میان اسناد دوره صفویه از سال ۱۰۲۷ تا ۱۱۳۵ق، تنها پنج مورد وقف مستقیم فرش (در فاصله سالهای ۱۱۱۳ تا ۱۱۱۵ق) شناسایی شد؛ اما از دوره افشاریه به بعد شاهد افزایش تعداد فرشهای وقفی هستیم بهطوری که در اسناد این دوره بیش از ۴۰مورد وقف مستقیم انواع فرش (از سال ۱۱۵۳ تا ۱۱۷۸ق) بر حرم مطهر ثبت شده است. این تعداد در دوره قاجار بیش از پیش افزایش مییابد. بررسی اسناد مکتوب در فاصله سالهای ۱۲۷۴ تا ۱۳۱۶ق (دوره ناصرالدین شاه قاجار) نشان میدهد در این دوره بیش از ۲۲۰تخته انواع فرش بر حرم مطهر وقف شده است. قدیمیترین فرش کتیبهدار وقفی موجود در آستان قدس رضوی نیز به دوره قاجار تعلق دارد. این فرش که در موزه فرش آستان قدس نگهداری میشود، قالیچهای با نقش گلدانی مربوط به سال ۱۲۸۷ق است که کتیبه وقف با مضمون «وقف (ناخوانا) پای [جناب ؟] امام علیهالسلام نمود والده آقای محمد حسین خان این قالی را ۱۲۸۷» دارد.
کتابچه موقوفات مجدالملک نیز از مهمترین اسناد وقفی موجود پیش از سال ۱۲۹۰ق است که در سال ۱۲۸۵ق، در دوره تولیت مرحوم میرزا محمدخان مجدالملک (۱۲۸۵- ۱۲۸۴ق) تنظیم شده است. حدود ۱۰صفحه از اوراق این کتابچه به صورت انواع مفروشات وقفی حرم مطهر اختصاص یافته است. براساس این کتابچه در سال ۱۲۸۵ق ۶۱عدد نمد جانمازی، باهو و مسند، ۱۲تخته قالی ابریشمی، ۶۰ تخته قالی، ۱۹۸تخته قالیچه، ۵۶تخته پلاس و ۶۲تخته زیلو و دیگر فرشهای مندرس وقفی در آستان قدس موجود بوده است.
۲. وقف غیرمستقیم فرش
در این شیوه، فرشهای وقفی از محل درآمدهای حاصل از موقوفات، مطابق شرایط مندرج در وقفنامه توسط متولی موقوفه تهیه میشدند. در میان مجموعه وقفنامههای آستان قدس رضوی هفت وقفنامه شناسایی شد که بخشی از مصارف آنها تأمین فرش حرم امام رضا(ع) بوده است. از مجموع این هفت وقفنامه، پنج مورد به دوره صفویه، یک مورد به دوره افشاریه و یک مورد به اوایل دوره قاجار مربوط است.
علاوه بر وقفنامهها، در میان اسناد مرتبط با نذورات حرم مطهر از دوره صفویه تا اواخر دوره قاجار که شامل طومارها و روزنامچه نذورات و رسیدهای نذوراتی است، ویژگیهای فرشهایی قابل مشاهده است که بر اساس شرح مندرج در اسناد مربوط، از محل درآمدهای حاصل از موقوفات خریداری شدهاند. مجموعه این اسناد، صرف درآمدهای حاصل از موقوفات را در تأمین مفروشات حرم مطهـر بـه اثبات میرساند. بـه عنوان مثال، بخشی از سندی که به سال ۱۲۹۱ق مربوط است، رسید وصول یک قالی بزرگ ترنجدار خریداری شده از محل موقوفات گنجعلی خان زیگ است.
انواع فرشهای وقف شده بر حرم امام رضا(ع)
بررسی اسناد از دوره صفویه تا اواخر دوره قاجار نشان میدهد در هر دوره، انواع مفروشات در ابعاد و کاربردهای گوناگون بر حرم مطهر وقف میشده است. این مفروشات از دوره صفویه تا اواخر دوره افشاریه شامل انواع قالی، قالیچه و نمد بودهاند که به عنوان فرش و زیرفرشی استفاده میشدهاند؛ اما از دوره قاجار به بعد علاوه بر قالی، قالیچه و انواع نمد نام مفروشاتی مانند پلاسگلیم و زیلو نیز مشاهده میشود. به طورکلی براساس مستندات موجود و نمونه فرشهای به جا مانده، انواع فرشهای وقف شده بر حرم مطهر را میتوان در پنج گروه طبقهبندی و معرفی کرد.
۱. قالی و قالیچه: به دستبافتهایی که ساختار آنها شامل تاروپود و پرز است، قالی و قالیچه گفته میشود؛ چنانچه اندازه این نوع بافتهها بزرگتر از ۶مترمربع باشد اصطلاح «قالی» برای آنها به کار میرود و اگر کوچکتر از آن باشد، «قالیچه» نامیده میشوند. از رایجترین فرشهای وقف شده بر حرم مطهر، انواع قالی و قالیچههای پشمی و ابریشمی درشتبافت (خرسک) در ابعاد بسیار کوچک تا بسیار بزرگ است که بافت مناطق گوناگون (جوشقان، اصفهان، قاین، کرمان، کردی و ترکمنی) هستند. به طور معمول از این نوع مفروشات به عنوان فرش (قالی، قالیچه، کناره، سرانداز)، زیرفرشی، پوشش ضریح، رومنبری و حتی در دوره قاجار به عنوان پرده درهای ورودی استفاده میشده است.
۲. نمد: نوعی مفروش پشمی است که بدون نقش یا با نقشونگار بودهاند. بهترین نوع نمد، نمدهای ظریفی بوده که در تولید آن به جای پشم گوسفند از کرک شتر استفاده میشده است. در اسناد تاریخی نیز به طور خاص به نمدهای کرکی اشاره شده است. بررسی اسناد موجود نشان میدهد نمدهای وقف شده دارای ابعاد و کاربردهای گوناگون بودهاند؛ برای مثال میتوان به نمد سراسری، کناره، نمد سرانداز و باهو که به عنوان فرش یا زیرفرشی استفاده میشده و همچنین مسند و نمد جانمازی اشاره کرد.
۳.پلاس: در لغت نامه دهخدا آمده است: پلاس «پشمینه گستردنی باشد شبیه جاجیم. گلیم سطبر و گلیم بد». در واقع پلاس به نوعی از دستبافتهای تار و پودی درشتبافت گفته میشود که شبیه گلیمهای سادهبافت، بدون نقش یا با نقشهای بسیار ساده (راه راه و یا چهارخانه) هستند. در بافت پلاس بهطور معمول از پشم و پنبه استفاده میشود.
۴. گلیم: گلیم نوعی مفروش نقشدار است که در بافت آن از پشم و پنبه و در مواردی از ابریشم استفاده میشود.
۵. زیلو: نوعی مفروش پنبهای است که بیشتر به صورت دورو، با دو رنگ متضاد بافته میشود. با توجه به جنس طرح و نقش و ترکیب رنگ زیلو، از این نوع دستبافت بیشتر به صورت فرش و یا زیرفرشی در اماکن مذهبی استفاده میشود.
براساس شواهد موجود، نوع مفروش وقف شده در هر دوره زمانی، با عوامل گوناگونی مانند موقعیت جغرافیایی، جایگاه اجتماعی و توانایی مالی واقف و… ارتباط تنگاتنگ داشته است؛ برای مثال هر سال یک نمد جانمازی کرک و هر سه سال یک تخته قالی عالی کرمانی از محل موقوفات گنجعلی خان وقف حرم مطهر میشده است. با توجه به آنکه گنجعلی خان در زمان تدوین وقفنامه خود (سال ۱۰۰۸ ق) حاکم وقت کرمان بوده، مطابق وقفنامه و با توجه به جایگاه اجتماعی و سیاسی واقف، نوع مفروشات خریداری شده از محل وقف از تولیدات منطقه کرمان با کیفیت خوب (نمد کرکی و قالی کرمانی) بوده است. همچنین نام «پلاس» یا «پلاس کردی» که از تولیدات رایج در میان کردهای شمال خراسان است بارها در اسناد دوره قاجار ثبت شده است. این نوع مفروش را کردها و یا ساکنان مناطق شمالی خراسان بر حرم مطهر وقف میکردند و مشخصات واقفان آنها در رسیدها یا فهرستهای نذوراتی به صورت «وقفی شخص زوار کرد»، «وقفی محمد تقی قوچانی الاصل»، «وقفی ضعیفه کرد» و مانند آن درج شده است.